Disleksične smetnje su u porastu tokom poslednjih desetak godina. Porast broja dece sa disleksijom možemo opravdati većom senzitivnošću stručne javnosti za ovaj problem, boljim prepoznavanjem i većim uključivanjem logopeda. Drugi razlog porasta broja dece sa disleksijom je taj što nije postojao instrument čije bi merne karakteristike jasno definisale razliku između smetnji čitanja i disleksije, i dijagnoza disleksije je zavisila od subjektivne procene ispitivača.

Istraživanja pokazuju da je tačnost čitanja manji problem u odnosu na brzinu čitanja, a greške se u većini slučajeva odnose na izostavljanje glasova i slogova ili njihovo dodavanje u rečima.

Deca sa disleksijom su uvek u nepovoljnijem položaju kada su vremenski ograničena, što znači da treba izbegavati situacije u kojima su testovi i ispitivanja strogo vremenski određeni. Svi zadaci koji su namenjeni deci sa disleksijom moraju biti dobro isplanirani. 

Deca sa disleksijom pravopis novih reči stiču učenjem. Ako nove reči uče u kontekstu mnogih pravopisno sličnih reči, tačnost čitanja je mnogo veća u odnosu na brzinu čitanja.

Novija istraživanja kao objašnjenje za polne razlike u čitanju i pravopisu nalaze u različitoj lateralizovanosti moždanih hemisfera. Lateralizovanost jezičkih sposobnosti, koja se odnosi na slušanje, javlja se relativno rano, još kod dece predškolskog uzrasta. Ali lateralizacija jezičkih procesa, koji su uključeni u čitanje, razvija se sporije i teče paralelno sa učenjem čitanja. Kod muške populacije jezičke funkcije pretežno su zastupljene u levoj hemisferi, dok su kod ženske populacije distribuirane bilateralno. U ranom periodu devojčice na zadacima pravopisa i fonološke svesnosti pokazuju obrnutu lateralizaciju, bez obzira što je leva hemisfera strukturalno predisponirana za govor i jezik još na rođenju. Čitanje i pisanje zahtevaju dugu obuku i sazrevanje funkcija frontalnog korteksa, a deca sa poremećajima čitanja izložena su funkcionalnim anomalijama upravo u ovom regionu. U mnogim studijama o disleksiji primećeno je da se poremećaj manifestuje više kod dečaka nego kod devojčica. Rezultati istraživanja pokazuju da većina dece koji imaju dijagnozu disleksije imaju isti potencijal kao i ostali, osim deficita jezičkog razvoja. Ovaj deficit ih ometa tokom školovanja kada moraju naučiti i pretvoriti puno informacija u pisani oblik. Uzimajući u obzir celokupan kognitivni profil dece sa disleksijom uočava se širi deficit, koji se uglavnom vezuje za brzinu obrade i sposobnost pronalaženja verbalnih informacija iz dugoročnog zapamćivanja. Deca koja imaju bolja intelektualna postignuća su i uspešnija u čitanju. Povezanost je najveća na kraju drugog razreda. Tada su deca ovladala sa oba pisma, ćiriličnim i latiničnim, i podrazumeva se da su tada najviše skoncentrisana da čitaju tačno, tečno i sa razumevanjem. Čak i deca koja su ispodprosečna na testu čitanja tada mogu razviti kompenzatorne strategije za prevazilaženje svojih nedostataka u čitanju na osnovu svojih intelektualnih kapaciteta.

Ključni period, koji je povezan sa kasnijim sticanjem pismenosti, je od 24-36 meseca kada dete doživljava intenzivan porast rečnika. Za razvoj fonološke svesnosti period od najvećeg značaja za sticanje pismenosti u školskom uzrastu je između 3 i 6 godine .Deca sa poremećajima artikulacije i fonologije imaju najlošije rezultate u čitanju. Njihova brzina čitanja je ispodprosečna, prave veći broj grešaka i imaju problema sa razumevanjem pročitanog sadržaja. Dečaci i devojčice sa razvojnom disfazijom češće su slabiji i veoma slabi čitači. Kod dece sa razvojnom disfazijom smetnje poput umanjenog broja reči, nerazumevanja reči i agramatičnosti, doprinose težem učenju čitanja, jer deca ne prepoznaju sve reči i ne mogu da ih izvuku iz dugoročne memorije u momentu kada ih čitaju. Učenje novih reči dovodi do bogaćenja rečnika i razvoja receptivnog i ekspresivnog govora, a time se i podstiče razvoj fonološke svesnosti na ranom uzrastu. Zato je govorno jezički razvoj dobar prediktor fonološke svesnosti i učenja čitanja i pravopisa .

Razvojna disfazija je vodeći uzrok smetnji dece sa pravopisom, čak i kod dece trećeg razreda. Ovakvi rezultati su očekivani, uzimajući u obzir težinu i opseg poremećaja jezika, kao što je razvojna disfazija. Razvojna disfazija uključuje smetnje vezane za značenje reči, formiranje gramatički korektne rečenice, adekvatan i bogat rečnik i pragmatske veštine.Većina dece u našoj sredini dosta kasno potraži pomoć logopeda kod ovakvih smetnji, pa su govorno jezički poremećaji prisutni i kod polaska u školu, čime se dodatno komplikuje učenje čitanja i pisanja.

Uticaj vaspitača na spremnost dece za čitanje i pisanje 

Po programu predškolskih ustanova, vaspitači rade sa decom osnove čitanja i pisanja kroz različite aktivnosti. Deca uče da prepoznaju grafeme i povezuju ih sa fonemama i artikulemama. Kroz učenje ritmičkih recitacija i pesama uče da prepoznaju rimu u rečima. Različite aktivnosti i edukativne igre omogućavaju deci još na predškolskom uzrastu da ovladaju slogovnom segmentacijom, spajanjem slogova i prepoznavanjem prvog glasa u rečima. U vrtićima gde je akcenat na ovakvim aktivnostima deca su spremnija za čitanje i pisanje kada polaze u prvi razred. Ako deca prođu obuku za razvoj fonoloških sposobnosti pre polaska u školu, smanjuje se rizik da dete ima smetnje čitanja i značajno se poboljšava čitanje i pravopis u prvom i drugom razredu.

Smetnje koje se ispoljavaju u vidu disleksije i disortografije utiču ne samo na učenje, već i na socijalne interakcije, samostalnost, ispoljavanje i lični razvoj. Zapaženo je da kod dece koja imaju smetnje čitanja u nižim razredima osnovne škole postoji tendencija da ostanu loši čitači tokom čitavog školovanja, uz uvećanje propratnih problema. Smanjenje akademskih postignuća takođe ima negativan uticaj na kvalitet života, to jest sliku o sebi, vršnjačke, porodične i društvene odnose. Često i ignorisanje smetnji, netolerantnost nastavnika, neadekvatna individualizacija ili nepravovremeno uočavanje potrebe za izradom individualnog obrazovnog plana, kao i zakasnelo uključivanje stručnjaka obučenih za tretman dece sa smetnjama čitanja i pisanja, dovode do produbljivanja simptoma smetnji u učenju. Ovo može dovesti do pojave školskog neuspeha, a često i do problema u ponašanju. Kompleksnost problema, koji su prisutni kod dece sa disleksijom i disortografijom, zahteva širu analizu deficita koji mogu uticati na njihovo ispoljavanje. Većina naučnih razmatranja podržava teoriju o deficitu fonološke svesnosti, kao vodećem uzroku disleksije i disortografije. Uzimajući u obzir da srpski jezik pripada grupi transparentnih jezika, gde jedna grafema označava jednu fonemu, ovakav način konvertovanja slova u glas trebao bi biti olakšavajući za sticanje pismenosti i učenje čitanja. I pored toga značajan broj dece ispoljava smetnje čitanja različitog stepena, kao i smetnje kod savladavanja pravopisa.

Rešenje bi bilo sprovesti longitudinalne studije gde će se posmatrati i procenjivati predčitačke sposobnosti kod mlađe dece, pre nego što počnu da uče čitanje. Važno je otkriti faktore koji se na predčitačkom nivou odnose na kasnije sticanje čitanja, a koji nisu posledica čitalačkog iskustva. Osim toga, pošto je rizik za nastanak disleksije i genetski uslovljen, potrebno je uključiti i decu u čijoj porodici najmanje jedan roditelj ima istoriju dijagnostifikovane disleksije. Naravno, za ovakav poduhvat neophodna je i podrška odgovarajućeg profila stručnjaka, pre svega logopeda i defektologa koji se bave smetnjama učenja, genetičara, pedijatara, učitelja, psihologa i pedagoga. Problem je svakako multidisciplinaran, pa ga na tom nivou treba i rešavati.

Recenzija:

Deficit fonološke svesnosti kod dece sa disleksijom i disortografijom, 2016. Novi Sad

Tekst priredila: Sanela Raičević, dipl.defektolog logoped